TEMBANG MACAPAT
Étimologi
Macapat kerep dijarwakaké minangka maca
papat-papat awit carané maca pancèn rinakit saben patang wanda.[7] Nanging iki dudu siji-sijiné makna,
penafsiran liyané uga ana.[7]. Sawijining pakar Sastra Jawa, Arps ngandaraké sawetara makna liya ing bukuné Tembang
in two traditions.[7]
Sajabané sing wis kasebut ing
dhuwur, makna liya yakuwi tembung -pat ngarujuk marang cacahing tandha
diakritis (sandhangan) jroning aksara Jawa sing relevan jroning panembangan
macapat.[7]
Banjur miturut Serat
Mardawalagu, sing dikarang d’ening Ranggawarsita, macapat minangka cekakan saka
frasa maca-pat-lagu sing tegesé "nglgokaké nada kapapat".[7] Saliyané maca-pat-lagu, isih ana
manèh maca-sa-lagu, maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu.[7] Miturut ujaring kandha maca-sa
klebu kategori paling tuwa lan diciptakaké déning para Déwa lan diturunaké
marang pandita Walmiki lan ditangkaraké déning sang pujangga istana Yogiswara
saka Kedhiri.[7] Nyatané iki klebu kategori sing saiki
disebut kanthi jeneng tembang gedhé.[7] Maca-ro klebu tipe tembang
gedhé yakuwi cacahing ‘’bait’’ (pada?) saben pupuh bisa kurang saka papat
sauntara kuwi cacahing sukukata (wanda?) jroning saben bait (pada) ora mesthi
padha lan diciptakaké déning Yogiswara.[7] Maca-tri utawa kategori sing
katelu yakuwi tembang tengahan sing miturut ujar diciptakaké déning Resi
Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakaké déning Pangeran Panji
Inokartapati lan saduluré.[7] Wusanané, macapat utawa tembang
cilik diciptakaké déning Sunan Bonang lan diturunaké marang para wali.[7]
Sajarah
Macapat minangka sebutan metrum puisi jawa tengahan lan jawa anyar, sing nganti saiki
isih ditresnani masarakat, nyatané pancèn angèl dilacak sajarahé.[15] Poerbatjaraka mratélakaké yèn macapat lair
bebarengan karo geguritan abasa jawa tengahan, nalika macapat wiwit dikenal,
durung diweruhi sacara premana. Pigeaud
nduwèni panemu yèn tembang macapat dipigunakaké ing wiwitan periode Islam.
Pratélan Pigeaud sing asipat informasi kira-kira iku isih perlu diupayakaké
kacocogan tauné sing mesthi. Déné Karseno Saputra ngira-ira adhedhasar analisis
marang sawetara panemu lan pratélan. Yèn nyata pola metrum sing dipigunakaké
ing tembang macapat padha karo pola metrum tembang tengahan lan tembang macapat
tuwuh ngrembaka sairing karo tembang tengahan, mula banjur dikira-kira yèn
tembang macapat wis ana ing kalangan masarakat saora-orané taun 1541 masèhi.
Pangira-ira iki adhedhasar angka taun sing ana ing kidung Subrata, Juga Rasa
Dadi Jalma = 1643 J utawa 1541 masèhi. ( Saputra, 1992 : 14 ) Bab iki
adhedhasar pola metrum macapat sing paling wiwitan sing ana ing kidung Subrata.
Watara taun iku tueuh geguritan abasa jawa kuno, jawa tengahan lan jawa anyar
yaiku kekawin, kidung lan macapat. Taun pangira-ira kuwi cocog uga karo
panemuné Zoetmulder luwih kurang ing abad XVI ing jawa
urip bebarengan telu basa, yaiku jawa kuno, jawa tengahan lan jawa anyar.
Jroning Mbombong manah I ( Tejdohadi Sumarto, 1958 : 5 )
disebutaké yèn tembang macapat ( sing nyakup 11 metrum )
diciptakaké déning Prabu Dewawasesa utawa Prabu Banjaransari saka Sigaluh ing
taun Jawa 1191 utawa taun Masèhi 1279. Ananging miturut sumber liya, macapat
ora mung diciptakaké déning sawiji uwong, nanging déning sawetara wali lan
bangsawan. ( Laginem, 1996 : 27 ). Para pancipta iku yakuwi Sunan Giri
Kedaton, Sunan Giri Prapen, Sunan Bonang, Sunan Gunung Jati, Sunan Murya, Sunan Kali Jaga, Sunan Drajat, Sunan Kudus, Sunan Geseng, Sunan Majagung, Sultan
Pajang, Sultan Adi Eru Cakra lan Adipati Nata Praja. Nanging miturut kajian
ilmiah ana loro panemu sing nduwèni prabédan ngenani lairé macapat. Panemu
sepisan mratélakaké yèn tembang macapat iku luwih tuwa tinimbang tembang gedhé
lan panemu kaloro suwaliké. Kajaba panemu iku isih ana panemu liya ngenani
lairé macapat adhedahsar perkembangan basa.
A). Tembang macapat luwih tuwa
tinimbang tembang gedhé Panemu pisanan nganggep yèn tembang macapat luwih tuwa
tinimbang tembang gedhé tanpa wretta utawa tembang gedhé kawi miring. Tembang
macapat timbul ing zaman Majapahit pungkasan nalika pengaruh kabudayan Islam
wiwit surut ( Danusuprapta, 1981 : 153-154 ). Diandaraké déning
Purbatjaraka yèn lairé macapat bebarengan karo kidung, kanthi anggepan yèn
tembang tengahan ora ana. ( Poerbatjaraka, 1952 : 72 )
B). Tembang macapat luwih anom
tinimbang tembang gedhé Panemu kaloro nganggep yèn tembang macapat lair ing
wektu pengaruh kabudayan Hindu tansaya tipis lan rasa kabangsan wiwit tuwuh,
yaiku ing zaman Majapahit pungkasan. Lairé macapat urut-urutan karo kidung
banjur muncul tembang gedhé abasa jawa pertengahan, sabanjuré muncul macapat
abasa jawa anyar. Lan ing zaman Surakarta wiwitan muncul tembang gedhé kawi
miring. Wangun gubahan abasa jawa anyar sing akèh disenengi yaiku kidung lan
macapat. Prosès pamunculané wiwit nalika lair karya-karya abasa jawa
pertengahan sing biasa disebut kitab-kitab kidung, banjur muncul karya-karya
abasa jawa anyar arupa kitab-kitab suluk lan kitab-kitab niti. Kitab suluk
lan kitab niti iku mènèhi sumbangan sing gedhé marang perkembangan macapat.
C). Tembang macapat adhedhasar
perkembangan basa Jroning hipotesis Zoetmulder ( 1983 : 35 ) disebutaké
yèn sacara linguistik basa jawa pertengahan dudu arupa pangkal basa jawa anyar,
nanging arupa rong cawang singkapisah lan divergen ing basa jawa kuna. Basa
jawa kuna minangka basa umum sajroning periode Hindu – Jawa nganti runtuhé
Majapahit. Wiwit tekané pengaruh Islam, basa jawa kuna tuwuh miturut rong arah
sing béda siji lan sijiné lan nuwuhaké basa jawa pertengahan lan basa jawa anyar.
Sabanjuré, basa jawa pertengahan lan kidungé berkembang ing Bali
lan basa jawa anyar kanthi macapat-é tueuh ing Jawa. Malah nganti saiki tradisi
panulisan karya sastra jawa kuna lan pertengahan isih ana ing Bali.
Sekar
Macapat utawa Sekar Alit
Macapat iki uga sinebut tembang
macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa
iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi abang nganti tumekaning
pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing ngisor iki:
- Maskumambang: Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa wadon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadon, kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.
- Mijil: Ateges wis lair lan wis cetha priya utawa wanita.
- Sinom: Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
- Kinanthi: Saka tembung kanthi utawa nuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.
- Asmarandana: Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
- Gambuh: Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk banjur digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
- Dhandhanggula: Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan / bojo, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.
- Durma: Saka tembung darma / wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma / wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.
- Pangkur: Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.
- Megatruh: Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
- Pocung: Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.
Sekar
Madya utawa Sekar Tengahan
Macapat jenis iki kayadéné tembang Kidung kang asring dienggo rikala jaman Majapahit.
Sekar
Ageng
Sekar macapat Ageng (gedhé) mung ana
siji, yaiku Girisa. Yen dideleng seka angèlé, sekar macapat
ageng kaya tembang Kakawin ing jaman kuna.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar